Jak powstawał program „Wspólne kroki w Cyberświecie”…

Wprowadzenie

Projekt (1) realizowano w wyniku rozstrzygnięcia konkursu o dofinansowanie zadania wdrażanego ze środków Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych, pozostających w dyspozycji Ministra właściwego do spraw zdrowia (numer programu Ministra Zdrowia – III, numer i nazwa zadania Ministra Zdrowia: 1 „Opracowanie, realizacja i ewaluacja programów profilaktyki uniwersalnej w zakresie zapobiegania uzależnieniom od hazardu lub innym uzależnieniom behawioralnym”). Program powstawał na podstawie umowy zawartej pomiędzy Fundacją Poza Schematami a Krajowym Biurem do spraw Przeciwdziałania Narkomanii.

Zadanie zrealizowano w trzech etapach:

1. Opracowanie pilotażowej wersji programu oraz przeprowadzenie ewaluacji formatywnej (od 1 lipca do 31 grudnia 2016 r.);
2. Wdrożenie pilotażowej wersji programu wraz z ewaluacją formatywną (od 1 stycznia do 30 czerwca 2017 r.);
3. Realizacja końcowej wersji programu wraz z ewaluacją konkluzywną (od 1 lipca do 31 grudnia 2017 r.).

Poniżej omówiono poszczególne etapy wdrażania projektu.

Etap I

Pierwszy etap projektu, obejmujący sześć miesięcy 2016 r., poświęcony był opracowaniu wstępnej wersji programu profilaktycznego oraz jego formatywnej ewaluacji.

Przymierzając się do wstępnych konceptualizacji zespół autorów miał już przedyskutowany i sprecyzowany ogólny zarys projektu. Jednak w 2016 r., przystępując do operacjonalizacji tych wstępnych ustaleń w formie ustrukturyzowanego projektu – dookreślając grupę odbiorców, cele i sposoby ich realizacji, zespół dokonał diagnozy potrzeb wskazujących na zasadność realizacji projektu.

Przyjęto, że cel główny programu profilaktycznego „Wspólne kroki w Cyberświecie” to ukształtowanie u dzieci uczących się w klasach III szkoły podstawowej wiedzy i umiejętności, które sprzyjają bezpiecznemu korzystaniu z Internetu i innych mediów elektronicznych, a także chronią przed uzależnieniami od czynności (problemowy hazard, siecioholizm, zakupoholizm).

Ustalono, że cele szczegółowe odnosić się będą do trzech wymiarów funkcjonowania dzieci uczących się w klasach III szkoły podstawowej – emocjonalno-społecznego, poznawczego i behawioralnego – oraz do wymiarów funkcjonowania wychowawczego ich rodziców/opiekunów – poznawczego i behawioralnego.

Przyjęto, że „Wspólne kroki w Cyberświecie” będą programem z zakresu profilaktyki uniwersalnej adresowanej do uczniów III klas szkół podstawowych. Program odwoływać się będzie profilaktyki pozytywnej (2). Będzie to projekt zogniskowany przede wszystkim na rozwijaniu (wybranych) czynników chroniących, które mogą kompensować lub osłabiać niektóre czynniki ryzyka. Ustalono także wiodące i uzupełniające strategie profilaktyczne, do których odwoływać się będzie program. Zespół przyjął, że program „Wspólne kroki w Cyberświecie” opierać się będzie na cyklu kształcenia eksperymentalnego Davida Kolba, który pozwoli na aktywne uczestnictwo dzieci w realizowanych działaniach i maksymalizację przyswajania przez nie wiedzy.

Zespół opracował pierwsze wersje materiałów dla przyszłych realizatorów, dzieci i rodziców. Następnie przystąpiono do badań ewaluacyjnych mających na celu dostosowanie ich treści do potrzeb dzieci, rodziców/opiekunów, realizatorów i warunków wdrożeniowych – zgodnie z celami projektu. Badania przeprowadzono z wykorzystaniem jakościowej techniki badawczej – zogniskowanego wywiadu grupowego. Przeprowadzo dwa takie wywiady, jeden z pedagogiem i pięcioma nauczycielami pracującymi z dziećmi z klas III szkół podstawowych. Drugi – z 7 rodzicami dzieci z klas III szkół podstawowych.

Wyniki ewaluacji zostały opisane w raporcie i zawierały szereg szczegółowych uwag do treści i zaproponowanych rozwiązań graficznych materiałów. Prezentacja wyników badań stanowiła element procesu, którego kolejnym etapem była dyskusja wyników w gronie zespołu opracowującego projekt, po której podjęto decyzje dotyczące wprowadzenia zmian: kierunku, zakresu i form.

Ponadto te pierwsze badania pozwoliły już na dokonanie pewnych wstępnych ocen o charakterze bardziej ogólnym Jak zauważa autor raportu: Scenariusze, zostały napisane w sposób, który pozwalał na klarowną identyfikację celów przez badanych i generalnie zgodną z zamierzeniami Autorów. Badanie nie dostarczyło materiału, który mógłby stanowić podstawę do wskazania rekomendacji dotyczących zmian w tym zakresie. Oznacza to, że dokonane operacjonalizacje zostały przeprowadzone w sposób czytelny (zrozumiały) dla przedstawicieli grupy docelowej i trafny, tzn. zgodny z celami ewaluowanego zadania publicznego. W trakcie obu dyskusji materiały zostały ocenione generalnie jako zrozumiałe. Jakość szaty graficznej najczęściej oceniano pozytywnie – jako atrakcyjną, czytelną i dostosowaną do percepcji odbiorców. W przypadku poradnika oceniono ponadto, że jest on przydatny i nie zawiera zbędnych treści, a także iż nie jest zbyt długi. Podkreślano, przy tym, że przykłady wykorzystane jak ilustracja są ciekawe i „fajne” oraz „wzięte z życia” (3).

Etap II

Kolejny etap projektu, realizowany już w kolejnym roku, obejmował wdrożenie pilotażowej wersji programu wraz z ewaluacją formatywną. Poprzedni etap doprowadził do przygotowania programu w wersji, która umożliwiała przeprowadzenie zajęć z dziećmi. Na początku 2017 r. zrealizowano pierwszą edycję szkolenia dla nauczycieli – przyszłych realizatorów programu. Celem zajęć było szczegółowe zaznajomienie uczestników z programem profilaktycznym „Wspólne kroki w Cyberświecie” i technikami pracy. Wśród tematów znalazły się także zagadnienia będące wprowadzeniem we współczesną profilaktykę uzależnień behawioralnych – w powiązaniu z treściami poruszanymi w projekcie. Czas trwania szkolenia – 5 godzin zegarowych (dwie osoby prowadzące).

Ewaluacja II etapu miała zarówno jakościową, jak i ilościową formę i była realizowana dwuwymiarowo. Pierwszym jej elementem był monitoring prowadzenia zajęć poprzez arkusze realizacji scenariuszy, wypełniane przez realizatorów, bezpośrednio po zakończeniu poszczególnych zajęć. Podsumowaniem tej części był zogniskowany wywiad grupowy zrealizowany z nauczycielami prowadzącymi projekt po zakończeniu wszystkich cyklów zajęć w klasach. Badania służyły analizie poszczególnych wdrożeń pod kątem możliwości wprowadzenia udoskonaleń zarówno w warstwie merytorycznej (treści programu, sposób ich prezentacji), jak i organizacyjnej.

Z kolei drugi wymiar ewaluacji obejmował sprawdzenie czy i w jakim stopniu udział w programie przyczynia się do spodziewanych zmian w postawach uczniów pod kątem możliwości wprowadzenia ewentualnych zmian podnoszących jakość programu profilaktycznego „Wspólne kroki w Cyberświecie”. Badania przeprowadzono wśród uczniów uczestniczących w zajęciach z wykorzystaniem audytoryjnych pomiarów ankietowych w schemacie pretest–posttest (pomiary bezpośrednio przed zajęciami i bezpośrednio po ich zakończeniu). Ponadto (w tym samym schemacie) nauczyciele wypełniali arkusze obserwacji uczniów.

Dane zebrane w trakcie pierwszego wymiaru opisanych badań dostarczyły kolejnego materiału pozwalającego na modyfikację projektu i podniesienie jego jakości. Umożliwiły także dokonanie pewnych szerszych generalizacji. Jak napisali autorzy badań, respondentki (4), mówiąc o ogólnej ocenie programu dokonywały pozytywnej ewaluacji. Stwierdzano, że program jest potrzebny i adekwatny do etapu rozwojowego młodych odbiorców. Osoby badane mówiły, że poszczególne elementy projektu są spójne, wynikają z siebie. Uczniowie byli zaangażowani w przebieg zajęć i z zainteresowaniem poznawali nowe dla nich tematy. Szczególnie pozytywnie oceniano te elementy zajęć, które angażowały uczniów także w sposób ruchowy. Program ceniono również za szatę graficzną dostarczonych materiałów (5).

Wyniki ilościowej ewaluacji drugiego etapu wskazały m.in. że zajęcia przyniosły pozytywny i zarazem statystycznie istotny wpływ na praktyki rodzicielskie dotyczące zasad korzystania przez dziecko z Internetu. Ponadto wzrosła wiedza uczniów w zakresie treści przekazywanych w ramach projektu. Uczniowie dokonali też ogólnie pozytywnej ewaluacji realizacji zajęć i programu. Ponadto, jak zauważają autorzy raportu, nauczycielki realizujące program odnotowały po programie następujące pozytywne zmiany w zachowaniu uczniów, zarówno chłopców jak i dziewcząt. Według ich obserwacji uczniowie po zakończeniu programu częściej:

• mówili o własnych uczuciach
• mówili o własnych potrzebach (oczekiwaniach)
• współpracowali z kolegami lub koleżankami z klasy
• pomagali kolegom lub koleżankom z klasy
• byli aktywni na lekcjach

Ponadto, uczniowie rzadziej popadali w konflikty w rówieśnikami z klasy. Nie stwierdzono negatywnych zmian w pozostałych obserwowanych obszarach zachowania dzieci uczestniczących w zajęciach.

Rezultaty drugiego etapu ewaluacji, oprócz wskazywania na pozytywny potencjał „Wspólnych kroków w Cyberświecie”, dostarczyły też wielu informacji pozwalających na dokonanie korekt mających na celu podniesienie jakości projektu. Bezpośrednio po zakończeniu realizacji badań ich wyniki stały się przedmiotem dyskusji w gronie zespołu opracowującego program oraz przedstawicieli Krajowego Biura do spraw Przeciwdziałania Narkomanii.

Etap III

Najważniejszym elementem tego etapu była realizacja ilościowych, konkluzywnych badań ewaluacyjnych programu. Ich cel główny to sprawdzenie czy i w jakim stopniu udział w programie profilaktycznym „Wspólne kroki w Cyberświecie” przyczynia się do spodziewanych zmian w postawach dzieci uczących się w klasach III szkół podstawowych. W badaniach zastosowano schemat pretest–posttest z podziałem na grupę eksperymentalną – 10 klas (pomiary bezpośrednio przed zajęciami i bezpośrednio po ich zakończeniu) i kontrolną – 10 klas (pomiary w tych samych terminach). Wykorzystanymi technikami badawczymi były audytoryjne pomiary ankietowe wśród uczniów oraz arkusze obserwacji uczniów prowadzone przez nauczycieli-realizatorów i nauczycieli w klasach kontrolnych.

Uzyskane rezultaty potwierdziły wielowymiarowy wpływ programu, jak zauważają autorzy raportu, (…) na funkcjonowanie emocjonalne i psychospołeczne uczniów (…). Kierunek zmian w grupie objętej programem względem grupy porównawczej świadczy o tym, że program poprawia takie aspekty psychospołecznego funkcjonowania uczniów jak aktywność na lekcjach, komunikowanie swoich emocji i oczekiwań, udzielanie pomocy, współpraca z rówieśnikami oraz rozwiązywanie konfliktów. Z drugiej strony ogranicza zachowania, które mogą być źródłem trudności i złego przystosowania (dokuczanie, brak zrozumienia dla potrzeb kolegów / koleżanek). Ponadto wzrosła wiedza młodych odbiorców z zakresu najważniejszych treści poruszanych we „Wspólnych krokach”. Opierając się na relacjach dzieci ustalono też (…) pozytywne efekty w postaci wpływu na niektóre praktyki rodzicielskie związane z korzystaniem przez dzieci z Internetu (6).

---

W końcowej wersji program składa się z trzydziestominutowego spotkania wprowadzającego dla rodziców, 11 godzin zajęć dla uczniów oraz trzygodzinnego spotkania podsumowującego udział w programie, w którym uczestniczą dzieci, rodzice/opiekunowie i realizatorzy.

Materiały, które wychodzą w skład pakietu „Wspólne kroki w Cyberświecie” to:

Wspólne kroki w Cyberświecie. Materiały edukacyjne dla dzieci
Autorki: Kinga Sochocka, Karolina Van Laere
Konsultacja naukowa: dr hab. Krzysztof Ostaszewski
Opracowanie graficzne: Marcin Franczak

Wspólne kroki w Cyberświecie. Podręcznik realizatora
Autorzy: Kinga Sochocka, Karolina Van Laere, dr hab. Krzysztof Ostaszewski, dr Agnieszka Pisarska
Opracowanie graficzne: Marcin Franczak

Wspólne kroki w Cyberświecie. Karty pracy
Autorzy: Kinga Sochocka, Karolina Van Laere, dr hab. Krzysztof Ostaszewski, dr Agnieszka Pisarska
Opracowanie graficzne: Marcin Franczak

Wspólne kroki w Cyberświecie. Poradnik dla rodziców i opiekunów
Autorka: dr Agnieszka Pisarska
Opracowanie graficzne: Marcin Franczak

Kolejne edycje programu…

2018 r.

Po zakończeniu działań nad opracowywaniem projektu, pierwsza ogólnopolska edycja programu „Wspólne kroki w Cyberświecie” została przeprowadzona w 2018 r. Wdrożenie zrealizowała Fundacja Poza Schematami – projekt ten był dofinansowany ze środków Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych, będących w dyspozycji Ministra Zdrowia, w ramach konkursu przeprowadzanego przez Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Zostały przeprowadzone 3 szkolenia dla realizatorów. Łącznie przeszkolono 47 osób. Realizatorzy wdrożyli program w 48 klasach.

2019 r.

W kolejnym roku Fundacja Poza Schematami przeprowadziła drugą edycję programu „Wspólne kroki w Cyberświecie” – w ramach umowy dofinansowanej ze środków Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych będących w dyspozycji Ministra Zdrowia, wskutek konkursu przeprowadzanego przez Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Tym razem przeszkolono 96 osób. Zajęcia przeprowadzono w 96 klasach.

---

1. Początkowo pod roboczą nazwą „Pierwsze kroki w Cyberświecie”.
2. K. Ostaszewski, Od profilaktyki negatywnej do pozytywnej, „Remedium” nr 7/9 (197/198), lipiec/sierpień 2009, s. 64.
3.  M. J. Sochocki, Raport z pierwszego etapu ewaluacji projektu ,,»Pierwsze kroki w Cyberświecie« – opracowanie, wdrożenie, ewaluacja”, Fundacja Poza Schematami, Warszawa 2016 [raport niepublikowany].
4. Realizatorkami projektu, a co za tym idzie respondentkami biorącymi udział w wywiadzie, były wyłącznie kobiety.
5. A. Pisarska, K. Ostaszewski, M. J. Sochocki, Raport z drugiego etapu ewaluacji projektu: „Wspólne kroki w Cyberświecie – opracowanie, wdrożenie, ewaluacja”, Fundacja Poza Schematami, Warszawa 2017 [raport niepublikowany]